Dlaczego warto czytać książki z różnych kręgów kulturowych

Czytając pisarzy anglosaskich łatwo wpaść w pewną „pułapkę” polegającą na wczuwaniu się w myślenie wynikające z tego, co nazywamy kulturą. Szczerze mówiąc z definicją słowa kultura mam problem niemały, ponieważ koncepcja kultury traktowana jako jakaś jednostka rządząca zachowaniem jednostek przemawia do mnie nawet nie połowicznie, ale tylko w pewnym ułamku. Niemniej siła przyzwyczajenia jest wielka, więc z pewnością pewne zachowania wyniesione z domu rodzinnego, czy ze środowiska, z którym się spędza najwięcej czasu, można nazwać uwarunkowanymi kulturowo.

Kiedy słyszę tekst na amerykańskim filmie „Dziękuję za drinka, dla mnie jeszcze za wcześnie”, to co to właściwie znaczy? Otóż ni mniej ni więcej, tylko to, że owszem, lubię wypić i piję codziennie, ale jeszcze nie o tej porze, tylko dopiero wieczorem. Taki tekst w amerykańskich filmach oznacza przeważnie jeszcze coś innego, a mianowicie „nie piję o tej porze, tak jak ty, pijaczyno!” Odmowa drinka z taką wymówką jest bowiem w jakimś stopniu okazaniem pogardy częstującemu. Ten tekst nieodparcie przypomina mi dowcip opowiadany przez Aloszę Awdiejewa o parze meneli, w którym mężczyzna częstuje swoją partnerkę winem z butelki, a ta odmawia, mówiąc, że ona „z gwinta” nigdy nie pije. Na to menel-mężczyzna odpowiada „I za to cię, Zocha, szanuję!”

Można odnaleźć i inne różnice kulturowe związane ze spożywaniem alkoholu. W polskich środowiskach, w których spożywa się więcej trunków, niż w innych, często można spotkać się z zastrzeżeniem, że „sam to ja się nigdy nie napiję, bo nie jestem alkoholikiem”. Amerykanie sączą samotnie drinki bez zahamowań. Trudno mi też w Polsce wyobrazić sobie sytuację, w której gospodarz przyjmujący gościa, proponuje mu, żeby się sam obsłużył, nalewając sobie drinka. Jeżeli coś takiego pojawia się w polskim serialu, od razu wyczuwam tutaj zgrzyt, bo od razu widać, że scenarzysta „zna życie” tylko z amerykańskich filmów, albo, że jest to tylko adaptacja amerykańskiego scenariusza.

Na jednym z kanałów telewizyjnych dla dzieci nadawali (może nadal nadają) polski serial, którego akcja dzieje się w szkole. Moja córka, wówczas dziesięcioletnia, od razu wyczuła jakiś potworny fałsz w całej historii, ponieważ zachowania, odzywki i struktura społeczności szkolnej były kompletnie oderwane od polskiej rzeczywistości. Amerykański scenariusz był prawdopodobnie żywcem przetłumaczony na język polski, a zmieniono jedynie imiona i nazwy własne. Niewykluczone, że jakieś dzieciaki kupują coś takiego, ale od tego serialu jedzie fałszem na kilometr.

Wracając do literatury. Czytając z powodów zawodowych książki autorów anglosaskich, wpada się w pewną pułapkę już nie tylko w sensie odbioru kultury szeroko pojętej (zawartej w tematyce), ale wręcz ulega się pewnym gustom literackim, które zaczyna się uważać, za awangardę literatury światowej. Anglojęzyczni krytycy i literaturoznawcy bowiem swoje teorie również opierają przede wszystkim na tym, co obserwują w literaturze anglojęzycznej.

Ponieważ anglojęzyczni akademicy są jednocześnie najbardziej aktywnymi na swoim polu, zaczynamy myśleć ich kategoriami, które bardzo często są wynikiem szybko przemijających mód. Owszem, swoją obecność i to czasem bardzo silnie, zaznaczają literaturoznawcy francuscy czy niemieccy, ale nie ma się co oszukiwać – do głównego nurtu można się dostać tylko przez język angielski.

Zajmując się wyłącznie literaturą amerykańską czy angielską, można oczywiście zdobyć szeroką wiedzę na jej temat, ale w pewnym momencie zaczyna u czytelnika zanikać poczucie, że historię, nawet bardzo podobną, można opowiedzieć zupełnie inaczej, z innej pozycji i z akcentami na kompletnie inne elementy. Fascynująca i jakże odświeżająca jest lektura powieści autorów spoza kręgu języka angielskiego. Warto też poświęcić nieco czasu lekturze książek spoza zachodniego kręgu kulturowego (cokolwiek to jest – znowu użyłem sformułowania mało precyzyjnego, ale które jakoś tam intuicyjnie odczuwamy) zbudowanego na podwalinach klasyczno-judeo-chrześcijańskich.

Jestem w trakcie czytania Złotej Pagody Yukio Mishimy i jak dotąd jestem pod wielkim wrażeniem. Po pierwsze w każdej dobrej powieści przede wszystkim uderza mnie uniwersalność przesłania, to znaczy fakt, że doskonale jestem w stanie wczuć się w sposób myślenia narratora czy też protagonisty (w tym wypadku to to samo), a równocześnie doskonale zdaję sobie sprawę z kulturowej odmienności kontekstu. O wrażeniach z lektury powieści tego wielkiego pisarza, kandydata do nagrody Nobla, wnikliwego obserwatora natury ludzkiej, homoseksualisty, a przy tym fanatycznego japońskiego nacjonalisty napiszę niebawem.