Ściana wschodnia

Kiedy tylko istnieje taka możliwość, nigdy nie wracam do domu tą samą drogą. Dziś odwieźliśmy z żoną nasze dzieci do Augustowa, gdzie spędzą z dziadkami prawie dwa tygodnie nad jeziorem. W Augustowie byłem ostatnio w zeszłym roku, więc to co zobaczyłem na trasie z Białegostoku, był dla mnie miłą niespodzianką, choć niezbyt miłym urozmaiceniem podróży. Otóż poszerza się drogi, a praktycznie buduje się je na nowo. Przestałem tak naprawdę śledzić losy tzw. Via Baltica i nie wiem, czy będzie przebiegać przez Białystok, czy przez Łomżę, ale skoro i tak budują szeroką szosę z Białegostoku do Augustowa, to jej nazwa nie ma dla mnie znaczenia. Dziś jechało się niezbyt komfortowo, ale może za rok będzie to wspaniała trasa.

Wracając obraliśmy drogę przez Lipsk, Dąbrowę Białostocką i Sokółkę. Jest to najdalej na wschód wysunięta droga asfaltowa biegnąca wzdłuż naszej wschodniej granicy. Jeśli komuś się wydaje, że polska granica z Litwą i Białorusią niknie w głębokich kniejach, to jest w błędzie. Tak jest tylko w przypadku Puszczy Białowieskiej, przez środek której biegnie granica państwowa. Puszcza Augustowska oraz Puszcza Knyszyńska do granicy nie dochodzą, natomiast za nimi znajduje się pas pól częściowo na równinach a częściowo na wzgórzach. Podlasie generalnie kojarzy się z miejscem, w którym diabeł mówi dobranoc, natomiast ten pas za puszczami mnie kojarzy się z czymś zupełnie poza rzeczywistością. Jadąc tamtędy dzisiaj zastanawiałem się z czego tam żyją ludzie. Turystyka pojęta jako dochodowa dziedzina gospodarki tam już nie sięga. Przemysłu raczej tam nie znajdziemy. Ziemie nie należą do najlepszych. A jednak mijane miejscowości nie robią wrażenia wymarłych.

W Sokółce nie skręciłem na trasę prowadzącą przez Wasilków do Białegostoku, ale pojechałem na Krynki, mijając po drodze Bohoniki. Tam właśnie teren jest lekko falisty. W Szudziałowie zboczyłem z głównej szosy, ponieważ moim celem było odwiedzenie znajomych w Kozłowym Ługu, czym zrobiłem niespodziankę żonie.

Przypomniała mi się niedawna historia, jaka wiąże się zarówno z Krynkami, jak i z Kozłowym Ługiem. Z Krynkami dlatego, że mieszka tam znany literat tworzący w języku białoruskim. (Zauważcie, że miałem kłopot wynikający z dwuznaczności określenia jego statusu w języku polskim. Gdyby to pisał Anglik lub Amerykanin, nazwałby go po prostu polskim pisarzem tworzącym po białorusku. Gdyby tak napisał Polak, sam zainteresowany mógłby się obrazić i powiedzieć, że jest pisarzem białoruskim. Gdybym napisał „pisarz białoruski”, Anglik zrozumiałby, że to obywatel Białorusi.) Mam na myśli Sokrata Janowicza, który zaangażował się w sprawę przywracania oryginalnych białoruskich nazw własnych miejscowości. M.in. Kozłowy Ług miałby się nazywać Kozłowy Łuh. Problem w tym, że Sokrat Janowicz nie znalazł poparcia dla swojego projektu wśród miejscowej ludności. Nie ma się co dziwić, że nie poparli to wszyscy letnicy z miasta, którzy są właścicielami ponad połowy gospodarstw, ale nie znalazł zrozumienia u ludzi, na których prawdopodobnie liczył, czyli autochtonicznych mieszkańców okolicznych wsi, przede wszystkim tych, których uważał za Białorusinów.

Kwestie tożsamości ludności pogranicznej są zawsze skomplikowane. W jednej rodzinie mogą się pojawić dwie, a nawet trzy opcje narodowościowe. Rolą, jaką często przyjmuje na siebie inteligencja, jest uświadamianie ludności mówiącej danym dialektem, że mowa ich nie jest gwarą języka urzędowego, ale raczej odmianą zupełnie innego języka. Pojawia się teraz problem, czy kogoś to obejdzie. Uświadomienie narodowościowe warstw społecznych przez wieki uważanych za najniższe, to kwestia niezwykle skomplikowana. Z polskimi chłopami udało się to dopiero w XIX wieku. Przykład Galicji jest tu znamienny – w 1846 roku w wyniku zręcznej manipulacji austriackiej Jakub Szela na czele chłopów wyrzyna w bestialski sposób polską szlachtę szykującą się do powstania przeciwko zaborcy, a już 40 lat później galicyjscy chłopi uważają się za najlepszych Polaków i nawiązują do tradycji piastowskiej przyczyniając się do rozwoju kolejnych mitów narodotwórczych. Praca polskich szlachcianek i młodych inteligentów, praca „organiczna”, „u podstaw”, przyniosła w końcu oczekiwany rezultat.

Uświadamianie Białorusinów przyszło później i od samego początku było skażone rozłamem. Z jednej strony zadanie to wzięła na siebie Cerkiew prawosławna, a z drugiej organizacje bolszewickie. W obu przypadkach jasna była odrębność Białorusinów-prawosławnych od Polaków-katolików, choć z językiem było przeróżnie. W niektórych wsiach katolicy mówili typowym białoruskim dialektem tych terenów! Problem jednak polegał na wyodrębnieniu się od Rosjan. Przedwojenna, jak i powojenna Cerkiew prawosławna to Kościół autokefaliczny, czyli od Moskwy niezależny, ale kazania do dziś wygłasza się nie po białorusku, ale w czystym języku rosyjskim. Wpływy komunistyczne przed wojną były tu bardzo silne, a nie ulega dziś żadnej wątpliwości, że partie, które miały w nazwie przymiotnik „komunistyczna”, były po prostu delegaturami bolszewickimi przygotowującymi przyłączenie swoich krajów do Kraju Rad. Białoruskość była przez nie traktowana czysto instrumentalnie. Zresztą komunistycznych przywódców polskich Białorusinów, podobnie jak polskich komunistów, wykończył Stalin, uprzednio zwabiwszy ich do Moskwy.

Nigdy do końca nie udało się wszystkich użytkowników podlaskich dialektów białoruskich przekonać do tego, żeby się za Białorusinów uważali. Po wyborze Łukaszenki na prezydenta niepodległej Białorusi, który czym prędzej pospieszył owej niepodległości się pozbywać, oraz eliminować język białoruski na rzecz rosyjskiego (co wbrew pozorom nie jest takie dziwne – ludzie, którzy na co dzień mówią po rosyjsku jest na Białorusi o wiele więcej niż tych, którzy za swój język ojczysty uważają białoruski), przekonywanie do kultywowania języka białoruskiego stało się jeszcze trudniejsze. Młodzi ludzie przeprowadzają się do miast i polonizują, bo co mogą osiągnąć posługując się tylko mową swych przodków?

Nie jest oczywiście tak, że nie ma w Polsce świadomych swojej etnicznej odrębności Białorusinów. Oczywiście, że są, ale nawet ich często trudno przekonać do takiej sprawy, jak powrót do starych białoruskich nazw miejscowości. Przyczyny są często bardzo prozaiczne – zmiana wszystkich dokumentów, adresów itd. to sprawy niby błahe, ale byłyby niezwykle uciążliwe. Oczywiście argumentem wysuwanym przez niektórych to to, że „przecież tu jest Polska i nazwy mają być polskie”. W tym wypadku nietrudno odgadnąć, że jest wysuwany przez Polaków. W sumie kwestia wygląda tak, że garstka działaczy białoruskich agituje za zmianą nazw, a przytłaczająca większość tego nie chce. Osobiście wydaje mi się, że rozwiązanie zastosowane w Beskidzie Niskim, gdzie pod nazwami miejscowości w języku polskim umieszczono nazwy łemkowskie pisane cyrylicą, jest rozwiązaniem salomonowym.

(Choć i tam nie uniknięto zgrzytu, bo oto tablice po łemkowsku okazały się rozmiarowo większe i od razu ktoś, kto się chciał przyczepić, to już miał czego.) Tutaj też mogłyby się pojawić problemy, bo co zrobić z taką Trześcianką? Napisać pod nazwą polską, tę samą nazwę tylko cyrylicą, czy cyrylicą zapisać nazwę starą, czyli Trościanica?

Nie jest łatwo budować białoruską świadomość na Białorusi, nie jest łatwo ją budować i utrzymać na polskim Podlasiu. Działalność białoruskich aktywistów spotyka się z wrogością wielu (bo przecież nie wszystkich) Polaków-katolików i często z obojętnością, albo również z wrogością tych, do których jest adresowana. Osobiście fascynują mnie wszelkie przejawy różnorodności kulturowej. Ze smutną zadumą przyglądam się śmierci pewnych obyczajów, tradycji czy języków. To wszystko wynika z pewnego sentymentalizmu. Kiedy tym sprawom przyjrzymy się bardziej trzeźwo, często okazuje się, że takie rzeczy zdarzały się w historii nieraz. Kto dziś żałuje, że nie ma już Fenicjan? A kto wie, co się z nimi w ogóle stało? Nie ma żadnych wzmianek na temat jakiejś tragedii, masakry, czy przymusowym wynarodowieniu. Po prostu jeszcze w I w. n. e. pojawiają się na kartach kronik, a już w III nie ma o nich żadnej wzmianki. Cały naród wyparował! Prawdopodobnie Fenicjan nikt nie wymordował, tylko oni sami rozpłynęli się wśród narodowości ościennych. To co znikło, to pewien mem. Na jakimś etapie historii ludzie przestali go pielęgnować, przestał być dla nich ważny, aż w końcu całkowicie zanikł!

A tak na marginesie, jak się dowiedziałem, miejscowa ludność białoruskojęzyczna nie mówi na Kozłowy Ług Kozłowy Łuh, ale Kozłouszczyna ;)