Niż demograficzny a szkolnictwo wyższe

Na swoim blogu wielokrotnie wypowiadałem się na temat szkolnictwa wyższego, w tym uczelni prywatnych. Myślę, że w tym wypadku mam niejakie pojęcie o samym temacie, ponieważ znam go z doświadczenia pracując w takich miejscach (zainteresowanym proponuję moje wpisy z etykietą „szkolnictwo wyższe”). O tym, że przyjdzie czas niżu demograficznego na roczniki studenckie było wiadomo od dawna, bo przecież demograficzne fale są łatwe do zaobserwowania, a więc są powszechnie znane. O tym, że wkrótce szkoły wyższe, przede wszystkim te prywatne, ulegną bolesnej weryfikacji i to wcale nie przez żadne PAKi i ministerstwa, ale po prostu przez szarą rzeczywistość, wiedzieliśmy (tzn. moje koleżanki i koledzy oraz ja) już dawno, choć oczywiście do ostatniej chwili każdy się łudził, że akurat tym uczelniom, w których pracujemy, się uda i studenci akurat do nas jednak przyjdą.

Dziennikarze (tym razem z „Gazety Wyborczej”) z właściwym sobie refleksem (taka mała złośliwość) dopiero dzisiaj „odkryli Amerykę” (http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114883,10845116,Niz_zabije_prywatne_szkoly_wyzsze__Za_9_lat_studentow.html?lokale=bialystok ; 

 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/gw-wielu-polskim-szkolom-wyzszym-grozi-upadek,1,4977421,wiadomosc.html). Będzie bolało! Naprawdę będzie bolało nauczycieli akademickich, pracujących w „wyższych szkołach tego i owego”. Mam tutaj na myśli również siebie samego. Już dzisiaj jest mniej zajęć, z tego prostego powodu, że jest mniej studentów, a w przyszłym roku będzie jeszcze gorzej.

Czy w skali kraju jest o co rozdzierać szaty? Z pewnością pojawi się problem nauczycieli akademickich, którzy stracą posady, ale poza tym Polska akurat tego problemu w ogóle nie odczuje, ponieważ większość absolwentów wielu prywatnych uczelni i tak nie wykonuje zawodu, który byłby związany z kierunkiem studiów. Przy ograniczonej chłonności rynku pracy, absolwenci pedagogiki, czy kulturoznawstwa z prywatnej uczelni muszą się liczyć z konkurencją absolwentów szkół państwowych. Ale nawet i to nie jest problemem. Wielu studentów prywatnych uczelni już w momencie zapisywania się na studia zakłada, że robi to dla „papierka”, natomiast plany związane z przyszłą karierą zawodową ma zupełnie inne.

Pani minister nauki i szkolnictwa wyższego założyła, że nie wszystkie uczelnie będą zajmować się nauką. Te, którym się na to pozwoli, otrzymają nawet pomoc finansową ze strony państwa, ale większość to mają być placówki dydaktyczne szkolnictwa zawodowego, których kadra ma przeprowadzić swoje lekcje, wziąć wypłatę i niczym więcej się nie przejmować. Nie ma się co oszukiwać, wielu pracowników dydaktycznych uczelni tak właśnie sobie swoje życie zawodowe wyobraża i układ taki jak najbardziej im odpowiada. Niestety niż demograficzny nie pozwoli im na spokojną pracę polegającą na powtarzaniu przez całe lata wiedzy, która wg nich praktycznie się nie zmienia. To chyba dobrze?

Niektóre uczelnie pootwierały szereg nowych kierunków, ale i to im nie pomogło. Jeżeli ktoś umie liczyć, to powinien bez trudu dojść do wniosku, że otworzenie nowego kierunku wiąże się na początku raczej z kosztami niż przypływem gotówki. Koszty utrzymania wykładowców są wysokie, a żeby kierunek zaczął na siebie zarabiać, czyli żeby przychody z czesnego przekroczyły utrzymanie kadry i uczelni w ogóle,  należy przyciągnąć naprawdę duże masy studentów.

Swego czasu napisałem plan otworzenia nowego kierunku na jednej z prywatnych uczelni. Po trzech latach starań, udało się, ale w obecnej sytuacji okazuje się, że kierunek jest nierentowny. Nikt nawet w najmniejszym stopniu nie podjął jednak dyskusji nad tą częścią mojego planu, w którym napisałem, że rozwiązaniem problemu rentowności czy nierentowności kierunków, jest myślenie zupełnie innymi kategoriami, a mianowicie takimi, w którym nie występuje coś takiego jak „kierunek studiów”! Kiedy studenci pytają mnie jak jest „kierunek studiów” po angielsku, odpowiadam, że z grubsza można to przetłumaczyć jako „major”, ale od razu obwarowuję ten przekład szeregiem wyjaśnień na temat różnic znaczeń tych zwrotów. Angielski „major” to wiodący przedmiot, w którym student chce się specjalizować, natomiast pozostałe przedmioty dobiera sobie w ten sposób, żeby niejako wsparły jego wiedzę w zakresie tego głównego przedmiotu, ale również żeby poszerzyły jego horyzonty ogólne (jeżeli ma taką ambicję). Zaliczenie każdego przedmiotu, który jest traktowany jako osobny kurs, przynosi konkretną liczbę punktów, a zebranie odpowiedniej ich sumy powoduje zaliczenie roku i w końcu całych studiów.

W ten sposób wydziały stają się tylko zespołem wykładowców-specjalistów z danej dziedziny, a nie osobną szkołą w szkole. Studenci bowiem nie muszą być przypisani do jakiegokolwiek wydziału, gdyż mogą sobie wybierać kursy przygotowywane przez wykładowców z różnych wydziałów. Wydaje mi się, ze zdrowy rozsądek nie pozwoli wybrać sobie jako przedmiotu głównego filologii polskiej a jako jednego z przedmiotów uzupełniających mechaniki kwantowej, natomiast tenże student filologii mógłby jak najbardziej skorzystać z regularnego kursu historii Polski prowadzonego przez pracowników instytutu historii. Poza tym w każdej uczelni powinni działać opiekunowie studiów, którzy służyliby studentom radą w zakresie doboru przedmiotów i zajęć, na które warto w ich przypadku chodzić.

Jeżeli każdy kurs, który dzisiaj traktowany jest jako jeden z przedmiotów szkolnych w ramach obowiązkowego zestawu zajęć, zaczęto by uważać za osobną jednostkę, którą sobie może wybrać każdy student, problem „sprzedaży wiązanej” automatycznie zostałby wyeliminowany. Z całą pewnością należałoby „przeorać” cały system pracy wyższej uczelni, a w pierwszym roku reformy panie w dziekanatach prawdopodobnie przeżywałyby piekło, ale po dwóch latach taki system uważałoby już za normalny. Jego elastyczność pozwoliłaby władzom uczelni również na racjonalną politykę kadrową.

Pewien mankament mogłaby stanowić negatywna weryfikacja wykładowców bardzo wymagających. Studenci prywatnych uczelni mogliby unikać ich zajęć, idąc tam gdzie łatwiej. Takich sytuacji nie dałoby się uniknąć, ale myślę, że tutaj dużą rolę do odegrania miałyby władze wydziału, które powinny mieć stały kontakt ze swoimi pracownikami, których pracę by nadzorowały. I tu niestety (a może „stety”), wiele jak zwykle zależy od konkretnych ludzi. Jeżeli na miejscu jest prawdziwy mistrz w swojej dziedzinie, a w dodatku ma klarowną wizję pracy swojego wydziału/katedry/instytutu/zakładu, wtedy oczywiście wszyscy pracownicy starają się pracować jak najlepiej.

Inna sprawa związana z finansowaniem studiów, to wyszukiwanie stypendiów. Moi znajomi kilka lat temu odwiedzili swoją rodzinę w Stanach Zjednoczonych, w którymś z miasteczek środkowego Zachodu (niestety nie pamiętam nazwy). Miasto nieduże, ale jakiś swój college ma. Nie wnikam w jego poziom, bo to zupełnie inna sprawa, ale rzecz w tym, że jedna z kuzynek mojej znajomej pracuje w owym college’u jako specjalistka od wyszukiwania stypendiów. Jej i jej kolegi praca polega na niczym innym jak poszukiwaniu fundacji stypendialnych, czy to federalnych, stanowych czy lokalnych, państwowych czy prywatnych, które są gotowe wyłożyć pieniądze za studia młodego człowieka. Posiadając pakiet stypendiów do zaoferowania, uczelnia może sobie pozwolić na to, żeby część studentów pobierała naukę za darmo, czym przyciąga się najzdolniejszych. Czesne na najbardziej prestiżowych uczelniach amerykańskich jest bardzo wysokie, ale nawet do 40% studentów Harvardu to beneficjenci różnego rodzaju stypendiów. Są to przede wszystkim studenci o najlepszych wynikach akademickich, a więc ci, którzy wyrabiają renomę uczelni.

Polskim menadżerom szkolnictwa wyższego można o tym opowiadać, oni wysłuchają, pokiwają głowami a potem… otworzą nowy kierunek studiów. Zdają się nie rozumieć, że „nie można zbudować kapitalizmu myśląc w kategoriach socjalistycznych”, że użyję takiej ironicznej przenośni. Jeżeli uczelnia ma przetrwać, to jest okazja do jej gruntownej reorganizacji. Oczywiście ona też wcale nie zagwarantuje napływu studentów, ale można spróbować. System organizacyjny, jaki panuje obecnie w wielu uczelniach (wiem skądinąd, że na szczęście nie we wszystkich, bo w Warszawie to już się zmieniło i nadal się zmienia), który jest wzięty wprost z PRLu i to obojętnie czy dotyczy uczelni państwowej, czy prywatnej, musi ulec zmianie, a obecna trudna sytuacja taką zmianę powinna wymusić. Obawiam się jednak, że w wielu przypadkach zwycięży kurczowe trzymanie się starych wzorów, które skończy się nieprzyjemnie i boleśnie. Na szczęście tylko dla samych zainteresowanych. Polsce jako całości wyjdzie to tylko na korzyść. Kiedy bowiem dziennikarz "GW" leje krokodyle łzy, że oto obecnie spadnie jakość kształcenia, nie musi mieć racji. Jeżeli bowiem przetrwają uczelnie dobre, w których jakość kształcenia jest stosunkowo wysoka, to tych, które od początku stawiały na "głąbów z...." (tutaj padały nazwy małych miejscowości - to cytat autentyczny) a które teraz wypadną z rynku, nie ma co żałować.

Szkoda tylko tych budynków, które w ramach jakiejś megalomanii właściciele prywatnych wyższych uczelni postawili. Żeby na siebie zarabiały być może zostaną przerobione na kolejne hipermarkety...