O pomyśle na Hollywood w Białymstoku (1)

Jednym z największych i najbardziej znienawidzonych wysiłków, jakich ludzie pragną uniknąć, kiedy tylko mogą, jest wysiłek umysłowy polegający na uczeniu się. Przyglądając się temu właśnie zjawisku, doszedłem już dość dawno do wniosku, że myślenie jednak boli, powoduje napięcie nerwowe, a to z kolei przekłada się na całkiem konkretne dolegliwości fizyczne. Z powodu unikania stresu wielu ludzi odczuwa wielką abominację do przyswajania wiadomości i umiejętności.

Opanowanie języka, którego nie nauczyliśmy się w dzieciństwie od naszych najbliższych, wymaga pewnej motywacji. Może nią być perspektywa lepszej pracy, albo atrakcyjnych podróży wakacyjnych lub też chęć nawiązania kontaktów z ludźmi spoza naszego kręgu językowego. Co jednak, kiedy proponowany język żadnego z tych punktów nie gwarantuje. Ba, być może wręcz przeciwnie, odizoluje nas od tych jakże atrakcyjnych możliwości i zamknie w coraz mniejszym getcie kulturowym?

Mam tutaj na myśli języki wymierające czy też te poważnie zagrożone. Za mojego życia zniknęła wersja języka gaelickiego z wyspy Man. Niewykluczone, że niektórzy z czytających te słowa doczekają naturalnego wygaśnięcia szkockiego gaelickiego, choć chciałbym się mylić. Irlandczycy niby narzucili naukę swojej wersji tego zachodnioceltyckiego języka dziatwie i młodzieży szkolnej, ale nie oszukujmy się – dla owej dziatwy jest on jak łacina. Na co dzień w domu najbardziej rdzenni Irlandczycy-katolicy mówią po angielsku. Procent użytkowników irlandzkiego gaelickiego jako naturalnego środka porozumienia między ludźmi kurczy się dosłownie z miesiąca na miesiąc.

W naszym sąsiedztwie obserwujemy systematyczny spadek populacji używającej języka białoruskiego. Kiedy Aleksander Łukaszenka po raz pierwszy wygrał wybory prezydenckie w swoim kraju, zupełnie legalnie, nastąpiło to m.in. dlatego, że dotarł ze swoim bardzo jasnym przekazem do zdecydowanej większości na co dzień posługującej się językiem rosyjskim: „towariszczi, wam nie nużno uczit’sja biełaruskowo”. Ta większość wybrała go na prezydenta i odetchnęła z ulgą, że nikt jej do jakiejś nauki nie będzie zmuszał. Jeśli więc białoruski na Białorusi wymrze, prawdopodobnie nikt po nim nie będzie płakał, oprócz wąskiej grupy świadomych historycznej roli tego języka w rozwoju Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Na początku lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy jeszcze „wszystko się zdarzyć mogło”, bo oto rozpadł się Związek Sowiecki, a „ciężka czapka Monomacha” naprawdę poważnie ciążyła albo pijanemu albo skacowanemu Borysowi Jelcynowi, wielu z nas, Polaków zainteresowanych polityką, wierzyło, że należy jak najsilniej wesprzeć młode państwo białoruskie, które m.in. będzie odgrywało rolę bufora między nami a Rosją. Tak naprawdę mało kto sobie wówczas zdawał sprawę z tego, jakie stosunki językowe panują na samej Białorusi. Entuzjaści odrodzenia polityki jagiellońskiej karmili się mitami, że oto Białorusini, w odróżnieniu od Ukraińców i Litwinów, to naród bardzo, ale to bardzo nam przyjazny, a niektórzy hiperentuzjaści wyrażali opinie, że Białorusini tak nas kochają, że najchętniej by się przyłączyli do naszej państwowości. Wszystkie te mrzonki były budowane na niczym nie uzasadnionych pobożnych życzeniach i „opowieściach drużynowego”.

W tym samym czasie entuzjaści odrodzenia niepodległej Białorusi (no może bardziej pojawienia się, bo trudno odradzać coś, co się było po raz pierwszy praktycznie nie narodziło, nie licząc epizodu pod koniec I wojny światowej) w samym tym państwie, ale również dość wąska grupa wśród mniejszości białoruskiej północnego Podlasia (czyli Białostocczyzny, bo mam na myśli Podlasie historyczne, a nie dzisiejsze województwo o tej nazwie) z kolei w swoich mrzonkach roiło o Wielkiej Białorusi terytorialnie obejmującej Wileńszczyznę i Białostocczyznę. Te „sny o potędze” zostały szybko utemperowane przez zwyczajną rzeczywistość, ale przez jakiś czas nurt białoruskiego nacjonalizmu był całkiem widoczny zarówno na samej Białorusi nawiązującej nawet godłem do Wielkiego Księstwa Litewskiego, no bo i do innej historycznej państwowości byłoby trudno nawiązać, jak i wśród mniejszości białoruskiej w Polsce. Potem przyszedł Łukaszenko, bo, jak sądzę, większość obywateli Białorusi nie dała się porwać fali tegoż entuzjazmu między innymi dlatego, że nie chciała się uczyć języka „babuszek iz dieriewni” (babć z wiosek). Wielu użytkowników języka rosyjskiego białoruskim bowiem gardzi, uważając go za język niewykształconych wieśniaków. Smutna to prawda, bo często takie opinie wyrażają dosłownie wnuki owych „babuszek”.

Co ciekawe, w Polsce wielu mieszkańców podlaskich wsi, gdzie na co dzień używa się jeszcze języka białoruskiego, kiedy wyjedzie do miasta, lub kiedy ma do czynienia z „miastowym”, przechodzi na czystą polszczyznę, zaś o swoim języku wyraża się z lekceważeniem jako o „mowie prostej”, co oznacza ni mniej ni więcej, tylko coś podobnego do stosunku mieszkańca wsi kieleckiej do swojej gwary. W domu mówię swoim wiejskim dialektem, ale w urzędzie staram się używać polszczyzny literackiej (no, tak naprawdę to może telewizyjnej).

Wydziały białorutenistyki, czy to w Warszawie czy w Białymstoku świecą pustkami z braku kandydatów na studia. Dlaczego? Odpowiedź przecież każdy może dać sobie sam, bo logika jest tutaj okrutna i nieubłagana – co niby mieliby ci ludzie robić z samym białoruskim? Rusycystykę i owszem, można studiować, bo po tym można się np. zatrudnić w firmie handlującej z Rosją, a po białorutenistyce?

Wielkim pomysłodawcą odrodzenia polskiej polityki jagiellońskiej, skierowanej ku naszym bezpośrednim wschodnim sąsiadom był ś.p. Jerzy Giedroyć, wielki patriota oraz znany publicysta i współzałożyciel paryskiej „Kultury”. Obawiam się jednak, że i on ze swojej "wieży z kości słoniowej", czyli Maisons-Laffitte, żył raczej pewnym szlachetnym marzeniem, gdy tymczasem rzeczywistość szła w kierunku zupełnie innym.

Kiedy w 1991 roku przeprowadziłem się do Białegostoku oczekiwałem pewnej egzotyki, tętniącego wielokulturowością miasta i regionu.Ze względu na to, że rodzina mojej żony jest katolicka, choć sięgając do głębszych korzeni, prababcie bywały również prawosławne, siłą rzeczy najczęściej byłem wystawiony na towarzystwo podlaskich katolików. Mnie jednak interesowało to, co inne, czego w Łodzi nie znałem. Słuchałem więc np. audycji Radia Białystok nadawanych po białorusku, kiedy to ze zdziwieniem odkrywałem, że wszystko praktycznie rozumiem (czasami miałem wrażenie, że redaktorzy udają, że mówią po rosyjsku, ale ponieważ go nie znają, wychodzi im białoruski), zaś potem gdzieś doczytałem, że język białoruski faktycznie jest do polskiego podobny, szczególnie w warstwie leksykalnej. Wszystko mnie na Podlasiu fascynowało, poszerzałem krąg znajomych, m.in. o Białorusinów i prawosławnych (co nie do końca jest synonimem). Równocześnie bardzo jasno zacząłem sobie zdawać sprawę, że Polacy-katolicy zdecydowanie nie chcą mieć nic wspólnego z białoruskością, a już na pewno nie chcą jej promować. Nie mówię tutaj o jawnych ksenofobach, bo i z takimi się zetknąłem (ludzie wykształceni, jak najbardziej również). Niektórzy mają alergię na sam język, inni na jakąkolwiek wzmiankę w mediach (Co to? Nie mamy już innych sukcesów na Podlasiu do pokazywania?).

Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać, że z ust znajomych, którzy się za Białorusinów uważają, również niejednokrotnie słyszałem głupoty i teorie spiskowe, w której główną rolę odgrywali i odgrywają źli Polacy-katolicy. Generalnie prawda jest taka, że przejawów kultury białoruskiej w Białymstoku jest coraz mniej, księża prawosławni niby chcą ją pielęgnować i wśród swoich wiernych propagować, ale nabożeństwa odprawiają oczywiście w języku Cyryla i Metodego, zaś kazania głoszą po rosyjsku! Na ulicach i w miejscach publicznych słyszy się wyłącznie język polski. Nie chcę się tutaj wdawać w głębsze analizy i oceny tejże sytuacji, ponieważ to, co do tej pory napisałem jest bardzo długim, ale chyba koniecznym wstępem do polemiki wobec pewnego pomysłu, który wysunął mój kolega ze studiów, z którym wdałem się w dyskusję na Facebooku.

Znam jego entuzjazm wobec polityki jagiellońskiej (albo piłsudczykowskiej) wobec krajów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, i nawet ją rozumiem, tylko, że kompletnie brakuje mi wiary w jej realność, a to z tego prostego względu, że od 21 lat mieszkam w Białymstoku i nieco się orientuję w tutejszych nastrojach. Wiem też mniej więcej na bieżąco, co się dzieje w stosunkach Polaków z Litwinami (zarówno w Polsce jak i na Litwie). Nie chodzi tu o doniesienia prasowe, ale o relacje tzw. zwykłych ludzi. Ja oczywiście zdaję sobie sprawę z ich zawodności jako źródła informacji, ale nie wolno ich lekceważyć jako źródła do poznania bieżącego stanu nastrojów społecznych. Odłóżmy jednak Litwę na kiedy indziej.

Pomysł mojego kolegi polega ni mniej ni więcej, ale na zbudowaniu w Białymstoku Centrum Filmu Białoruskiego. Owo centrum wyprodukowałoby szereg ruchomych obrazów o charakterze historycznym, które propagowałyby wielkich Białorusinów z przeszłości, m.in. tych, którzy byli równocześnie patriotami Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak mniemam. O ile dobrze odczytuję ten zamysł, owo białoruskie Hollywood w Białymstoku miałoby doprowadzić do odrodzenia świadomości narodowej wśród Białorusinów, którzy kiedy już do swojej przeszłości zapałają miłością tak gorącą, że na tej fali nauczą się języka swoich przodków, następnie w dowód wdzięczności do nas, Polaków, którzy przy pomocy tych dzieł filmowych przywróciliśmy ich ich własnemu dziedzictwu, staną się naszymi najwierniejszymi sojusznikami i buforem oddzielającym nas od Rosji.

Ponieważ kolegę szanuję i cenię, od złośliwości się powstrzymam, a wszak złośliwy być potrafię. Spróbuję więc w kilku punktach wyjaśnić na czym polega błąd w jego rozumowaniu.Można to również streścić w jednym punkcie – na braku elementarnej orientacji w sytuacji etniczno-politycznej już nie tylko na Białorusi, ale wręcz w regionie własnego kraju.

CDN