Szybka refleksja na temat Sławoja Žižka, Karola Marksa i in. intelektualistów

Zobaczyłem dziś na półce w gabinecie, który dzielę z trzema kolegami, książkę Sławoja Žižka Od tragedii do farsy. Przeczytałem wstęp, ponieważ tyle zdążyłem, gdyż nadeszła pora zajęć, które prowadziłem i obiecałem sobie, że ją przeczytam w całości. Žižek, jak na czołowego intelektualistę współczesnej doby przystało, trochę się bawi materią słowną i postanawia napisać rozprawę o współczesnym świecie z komunistycznego punktu widzenia. Wychodzi bowiem z założenia, że żeby być obiektywnym, trzeba przyjąć jakiś punkt widzenia, gdyż stawianie siebie w roli bezstronnego sędziego nie ma sensu. Można by z tym polemizować, ale sam nie wierzę w jakiś obiektywizm konkretnych jednostek ludzkich.

Ciekawym założeniem jest również i to, że Žižek odwraca proces intelektualny, jaki nakazywałaby logika większości badaczy i myślicieli. Nie chce bowiem sądzić komunizmu z punktu widzenia współczesnego „obiektywnego” obserwatora, ale patrzeć na współczesność okiem dawnego komunisty. W jakimś stopniu ośmiesza Fukuyamę i jego wiarę w „koniec historii”, czyli w pogrążenie się świata w permanentnej liberalnej demokracji i gospodarce wolnorynkowej, ponieważ wartości te zostały podważone raz przez 11 września 2011, a dwa przez kryzys gospodarczy rozpoczęty w 2008.

Styl wstępu jest tak lekki, że aż zachęca do przeczytania całości i myślę, że książkę przeczytam, ale też tylko w charakterze czystej rozrywki. Žižek, z tego co wiem od tych, którzy go czytali (ja czytałem tylko kilka wywiadów i krótkich artykułów w czasopismach popularnych), potrafi zaproponować bardzo ciekawe pomysły, ale nie uwierzę, póki sam nie przeczytam. Skądinąd wiem bowiem, że na intelektualistów przychodzą mody i odchodzą. Stefan Żeromski i jego koledzy gimnazjalni zaczytywali się w Johnie Stuarcie Millu (obecni gimnazjaliści i licealiści zaczytują się w… ?), swego rodzaju guru młodych mądrali był swego czasu Bertrand Russell, dla wielu był nim Karol Marks. To na niego powołuje się Žižek, uzasadniając tytuł swojej książki, wywodząc go nie tylko z 18 brummaire’a Ludwika Napoleona (czytałem w liceum), ale z wcześniejszego tekstu Marksa, w którym polemizował z tezą Hegla, że historia powtarza się dwukrotnie i formułując własną tezę, że owszem, powtarza się, ale już jako farsa. Žižek zresztą bardzo przystępnie tłumaczy to zjawisko, jako oswojenie ludzkości z tragedią, której po raz drugi by nie zniosła. Podoba mi się ta koncepcja, ponieważ również uważam, zwłaszcza obserwując współczesnych polityków, którzy próbują zagrać tragedią antyczną, bo to kiedyś tak działało, a wychodzi im tylko nędzna parodia, z czego skwapliwie korzystają ich polityczni przeciwnicy i wszelkiego rodzaju prześmiewcy.

Przyszła mi jednak do głowy myśl taka oto, że Karol Marks był bodaj ostatnim filozofem w historii rozważań nad światem, który odegrał rolę nieporównywalnie większą od Johna Stuarta Milla, Bertranda Russella czy, śmiem twierdzić, Sławoja Žižka. Nie stało się przez to, że przewyższał np. Hegla czy Schopenhauera intelektualnie, ani przez to, że miał wyższe IQ od Bertranda Russella. Żadne takie. Karol Marks stworzył koncepcję nie tylko opisującą rzeczywistość, ale z owego opisu wyciągnął receptę postępowania na przyszłość. Czynność czysto intelektualną przekuł w całkiem praktyczną propozycję. Osobiście uważam, że niestety błędną, a wręcz tragiczną w skutkach, ale na razie to zostawmy. Karol Marks bowiem stanął w jednym szeregu z tymi myślicielami, którzy nie ograniczyli się do sobie podobnych jajogłowych, bo wtedy jego nauki utonęłyby po prostu w antologiach dla studentów filozofii i nigdy by się poza ten papierowy świat nie wydostały, ale którzy cali byli nastawieni na zmianę świata i człowieka. Stanął obok patriarchów i proroków, ponieważ stworzył ideologię, której moc oddziaływania daje się porównać jedynie z religią.

Zaryzykowałbym nawet tezę, że Marks był jedynym filozofem, który odegrał rolę charyzmatycznego przywódcy, de facto żadnym przywódcą nie będąc. Owszem, Sokrates wpłynął na całą filozofię, w tym na stoików, którzy na długie lata zdawali się zapanować nad umysłami co światlejszych Greków i Rzymian, John Lock niewątpliwie wpłynął na myślenie polityczne narodów anglosaskich, ale i tak zasięg ich oddziaływania był ograniczony do innych intelektualistów. Po Marksie z kolei pojawił się Adolf Hitler, który porwał za sobą tłumy, ale ten zrobił to nie tyle dzięki potędze swojej myśli, ale raczej demonicznej hipnozie jakiej poddał masy sfrustrowanych Niemców.

Tak naprawdę Marks był jedynym klepiącym biedę intelektualistą, nie będącym przy tym ani religijnym guru, ani przywódcą politycznym, który zdobył tak ogromny wpływ na świat w ogóle, a nie tylko na grupę sobie podobnych.

Rozprawa Sławoja Žižka z pozycji marksistowskiej może być w dzisiejszych czasach jedynie zabawą intelektualną, ponieważ taki tekst jest adresowany albo do podobnych Žižkowi intelektualistów, albo do tych którzy się na takich snobują. Ludzie ci nie są w ogóle w stanie zmienić na świecie czegokolwiek, ponieważ brakuje im determinacji. Człowiek syty i cieszący się względnym poczuciem bezpieczeństwa nie daje się porwać jakimś ideologiom. Tylko głęboka wiara w to, że coś należy zmienić i że zmiana ta jest w naszym zasięgu, powoduje działania, które wpływają na kształt rzeczywistości.

Były czasy, kiedy marksiści gotowi byli oddać życie za swoją ideologię. Oczywiście jak wszyscy niebezpieczni fanatycy, byli również gotowi pozbawiać życia innych w imię krzewienia swojej ideologii. Obserwując ewolucję komunizmu (realnego socjalizmu) łatwo zauważyć, że stopniowo coraz mniej byli gotowi ginąć, choć jeszcze długo chętnie zabijali innych. W końcu wzięli wszystko w nawias i radośnie oddali się kapitalistycznej konsumpcji, waląc przy okazji głupa i udając, że to tak właśnie miało być.

Jak dotąd to pewne grupy muzułmanów są gotowe zabijać, ale również oddawać własne życie za swoją wiarę. Wiem, że to zabrzmi cynicznie, ale to obecnie jedyni obrońcy jakiejś idei, którzy mają jaja. Marksizm jako ideologia rozpalająca irracjonalne emocje dawno już wytracił swoją energię. Obecnie nikt chyba nie jest w stanie oddać życia za Karola Marksa. Tym bardziej za Noama Chomsky’ego czy Sławoja Žižka.