Analiza historii połączona ze znajomością przyrodniczego
porządku przetrwania nieuchronnie prowadzi do niezbyt optymistycznych wniosków,
że jako część przyrody podlegamy wszystkim jej prawom tak przekonująco
przedstawionym przez Charlesa Darwina. Ponieważ tzw. darwinizm społeczny to
teoria a priori potępienia godna, bardzo trudno się nie narazić na opinię
potwora, jeżeli się głosi choćby jego elementy. Pewnych tematów, jakkolwiek
przykrych dla naszych wrażliwych umysłów, nie możemy unikać, ponieważ będziemy
się pogrążać w ułudzie, która nas będzie wpędzać w coraz to większe
rozczarowania, oraz sprawi nam ból przy pierwszej konfrontacji z twardą
rzeczywistością.
Niewątpliwie wszyscy, nawet reprezentanci najbardziej prymitywnych
kultur (oczywiście relatywnie, w porównaniu ze stopniem skomplikowania tzw.
wyższych cywilizacji), zaczęliśmy się wyróżniać wśród naszych zwierzęcych
kuzynów tym, że przyjęliśmy nieco inną strategię przetrwania, m.in. polegającą
na tym, że należy dbać o każdego członka hordy, w tym o tych zniedołężniałych
czy chorych. Osobiście za początek ludzkości jako gatunku ten moment, kiedy
najsilniejsi członkowie hordy zaczęli okazywać empatię wobec najsłabszych i
kiedy po raz pierwszy nie porzucono ciężko rannego towarzysza na pastwę dzikich
zwierząt ratując własną skórę. Wtedy to prawdopodobnie odkryto również wdzięczność,
która w świecie przyrody zdaje się nie występować, albo przynajmniej w bardzo
ograniczonym wymiarze. Wdzięczność wymaga bowiem pewnego zapętlenia myśli – po pierwsze
trzeba pamiętać, po drugie trzeba zdawać sobie sprawę, że to co zapamiętaliśmy
było dla nas dobre, po trzecie musimy również zdawać sobie sprawę, że ktoś, to
to dla nas zrobił mógł równie dobrze tego wcale nie zrobić. Na dodatek ktoś
musiał w sobie wyrobić przeświadczenie, że za dobry czyn wobec niego w ogóle
trzeba się odpłacać ciepłym uczuciem albo podobnym czynem. Ludzka inteligencja
pozwoliła też naszym przodkom budować całe systemy społeczne oparte na
zależności biorącej z kolei swój początek z poczucia/obowiązku wdzięczności.
Nie powinniśmy bowiem upraszczać wizji początków ludzkości sprowadzeniem jej do
roli brutalnej siły w podporządkowywaniu sobie współplemieńców. Nie powinniśmy
jednak jej również bagatelizować. Agresywna siła leży bowiem gdzieś u podstaw
najgłębszej struktury całego systemu, którego celem jest przetrwanie i
przekazanie genów.
Darwin nie twierdził, że wygrywa najsilniejszy. Ba, nie
wygrywa nawet najinteligentniejszy. Wygrywa ten o największej zdolności
adaptacyjnej. Homo sapiens okazał się godny przetrwania, a nawet zapanowania
nad planetą dzięki swojej genialnej strategii budowania skomplikowanej siatki
więzów społecznych. Wodzowie, a potem monarchowie niekoniecznie byli ludźmi
najsilniejszymi (choć pierwotnie często tak), ale przede wszystkim byli tymi,
którzy umieli wokół siebie zorganizować grupę lojalnych popleczników. Oczywiście
historia zna niemało bezwzględnych łobuzów, którzy na czele swoich band
terroryzowali innych współplemieńców, a potem członków innych plemion, ale już
wielkie cywilizacje starożytne musiały się opierać na czymś więcej, niż tylko
na chciwości i chuci najsilniejszych łobuzów. Konieczność współpracy oraz
system ekonomicznej zależności stanowił o wiele trwalsze więzi, na których
budowano społeczeństwa i cywilizacje od prymitywnej brutalnej siły. Faraon nie
tylko potrafił każdego ukarać za nieposłuszeństwo, ale przecież uważany był za
opiekuna ludu. Greccy tyrani, czy nawet rzymscy cesarze, najpierw coś dawali
(przynajmniej obietnice), żeby w zamian otrzymać posłuszeństwo poddanych.
Wcześniejsze mocarstwa Bliskiego Wschodu prowadziły tzw. gospodarkę pałacową,
który można nazwać systemem redystrybucji (najpierw wszystko do pałacu, a potem
pałac „łaskawie rozdaje” potrzebującym – tak w pewnym uproszczeniu).
Wiem, że niektórych (zwłaszcza korwinowców) zszokuje mój
skrót myślowy, ale uważam, że socjalizm to immanentna cecha naszego gatunku.
Bez współpracy społecznej nie bylibyśmy po prostu ludźmi. Oczywiście znaczenie
tego mojego „socjalizmu” jest dość szerokie i z pewnością nie zawęża się do
ideologii, jaka pojawiła się dopiero w XIX (no powiedzmy, że XVIII), ani tym
bardziej tej, którą za legitymację swoich rządów uznały krwawe reżimy XX wieku.
Współdziałanie i organizowanie struktur społecznych to jedna
z naszych strategii przetrwania, a nawet rozwoju, ale nie wolno zapominać, że
mamy wbudowane również inne mechanizmy przetrwania, w tym strategie zdobycia
przewagi we własnym społeczeństwie. Człowiek, jako istota inteligenta, wpadł na
pomysł, że owszem, współpraca się opłaca, ale przy odrobinie sprytu, można
bliźnimi manipulować i w ten sposób zyskiwać przewagę. Zastosowanie brutalnej
siły jako ostatecznej instancji oraz podstępu i zdrady daje pewnym jednostkom
niesamowitą przewagę nad tymi, którzy wierzą w siłę dobrowolnej umowy. Na
dodatek w sytuacjach ekstremalnych, np. nagłego zagrożenia, może się okazać, że
nie wszyscy wybiorą strategię wzajemnej pomocy, ale niektórzy zechcą ratować po
prostu siebie. Człowiek, który nauczył się obserwować mechanizmy własnego
działania potrafi całkiem na zimno i z wyrachowaniem zastosować okrucieństwo,
które w innych przypadkach służyłoby tylko do obrony. Niestety w ramach nawet
jednego społeczeństwa toczą się spory o partnerów seksualnych, o dostęp do
lepszego bytu materialnego (najczęściej chodzi tu po prostu o pieniądze) itd. itp.
Dlatego bardzo naiwna wydaje się wiara, ze kiedyś wyeliminujemy konflikty czy
wojny. Jeżeli nawet uda się wymazać z ludzkiej świadomości religie, czy narody,
w imię których konflikty wybuchają, one się pojawią w innej postaci, bo struktura
konfliktu leży dużo głębiej niż rywalizacja jakichś państw o terytorium, albo
chęć narzucania swoich wierzeń przez pewne grupy fanatyków religijnych. Warto
przyjrzeć się wielu codziennym sytuacjom, choćby w zwyczajnych domach, gdzie na
mniejszą skalę konflikty pojawiają się praktycznie codziennie. Najczęstsze
konflikty, które dla obserwatora z zewnątrz mogą się wydać absurdalne biorą się
z chęci zaznaczenia swojej roli w stadzie.
Kto bywał na konferencjach naukowych, ten pewnie nieraz obserwował
zjadliwe ataki na referenta. One oczywiście bywają uzasadnione, ale dlaczego są
tak zjadliwe? Tak naprawdę za taką formą wytknięcia błędu kolegi-naukowca stoi
chęć pokazaniu mu jego miejsca w szeregu. Tutaj niestety nadal nie odbiegamy od
naszych kuzynów-pawianów.[1]
Dopóki znajdujemy się na pewnym poziomie abstrakcji, mamy
raczej tendencję do kierowania się empatią i dążymy do wzajemnej kooperacji.
Kiedy poczujemy większe zagrożenie, schodzimy na „poziom alarmowy”, kiedy
uruchamiamy mechanizmy bardziej atawistyczne. Nie jest to jednak tak bardzo
proste, bowiem zdając sobie z tego wszystkiego sprawę, człowiek już dawno
wypracował metody całkiem świadomego wykorzystywania zachowań z poziomu
niższego w celu osiągnięcia swoich celów. A nie zapominajmy, że współdziałamy
ze sobą przede wszystkim dlatego, że sami chcemy przetrwać (i przekazać geny),
więc w ostatecznym rozrachunku zawsze lepiej dla nas będzie jeśli to my „ukradniemy
krowy”, a źle jeśli to nam ktoś „ukradnie krowy”. Myślenie wspólnotowe, oparte
na solidarności, która wymaga w praktyce pewnych umów, jest bardzo dobre,
dopóki nie uznamy, że działanie bardziej egoistyczne jest dla nas (w sensie „dla
mnie, jednostki”) jeszcze korzystniejsze.
Metody, jakie potrafimy zastosować w celu osiągnięcia celu,
też mogą sięgać do arsenału bardzo pierwotnych mechanizmów obronno-zaczepnych
(bo, tak przy okazji, człowiek pierwotny nie tylko się bronił, ale też polował,
żeby zdobyć pożywienie, więc agresja miała zadanie nie tylko „negatywne”-
obronne, ale również „pozytywne”- atakujące). Próby „ucywilizowania wojny” to
nie jest wymysł ostatniego stulecia. Pewne konwencje dotyczące niezabijania
jeńców, czy też ludzkiego ich traktowania, w tym nietorturowania, sięgają
czasów starożytnych! Jak pokazują przykłady praktycznie wszystkich wojen, są
one zawsze łamane. Przypomina mi się scena z filmu „Stalin” z roku 1992, w
którym krwawy bolszewicki zbrodniarz rozmawia ze swoim synem. Pyta go, o ile
dobrze pamiętam, czy w celu wydobycia informacji od jeńca wojennego można
zastosować tortury. Młody człowiek odpowiedział, że oczywiście nie, bo to wbrew
konwencjom międzynarodowym. Na to ojciec łaje go w dosadnych słowach zadając
pytanie retoryczne: „A gdyby od tych informacji zależało życie twoich
towarzyszy?” (Odtwarzam z pamięci, więc nie jest to cytat dosłowny). Powiedzmy
sobie otwarcie, to nie jest argument, nad którym można przejść do porządku
dziennego, kiedy prowadzi się wojnę. Owszem, przegrani zbrodniarze wojenni są
stawiani przed sądem i skazywani. Zwycięzcy niezwykle rzadko. Dlatego w trakcie
prowadzenia działań wojennych tak trudno o przestrzeganie „cywilizowanych”
metod (cudzysłów dlatego, że „cywilizacja” ze swoim rdzeniem „cywilny” i „wojna”
niejako się wykluczają).
W okrutnej rzeczywistości religie są dla wielu ludzi
nadzieją na jakiś transcendentny porządek, w którym można się spodziewać
bezpieczeństwa i szczęścia. Dlatego osobiście staram się nie potępiać w czambuł
ludzi religijnych. Kiedy jednak ci zaczynają uważać, że w imię obrony wiary
mają prawo zachowywać się agresywnie wobec tych, którzy ich wiary nie
podzielają, zaczyna się konflikt, a wiemy, że były czasy (ba, zdaje się, że one
powróciły!), że owe konflikty przekształcały się w krwawe wojny.
Nie uciekniemy od kodu, jaki determinuje nasze zachowania.
Nie uciekniemy od potrzeby zapewnienia sobie żywności, w tym jej zapasów, nie
uciekniemy od potrzeby seksu, a więc zdobycia atrakcyjnej parterki/atrakcyjnego
partnera. Nie uciekniemy od jeszcze kilku czynników, które są immanentną
częścią naszej natury. Niemniej posiadamy ogromną zdolność uczenia się i
adaptacji. Nie zapominajmy, że to te czynniki dały nam tak ogromną przewagę nad
innymi gatunkami. Dzięki tym zdolnościom jesteśmy w stanie wypracować wspólnie
z innymi „wirtualne przestrzenie”, czyli sposoby pojmowania świata, które są
kolejnym, niezwykle istotnym elementem odróżniającym nas od innych gatunków.
Ten wyróżniający nas element to nieustanny, choć praktycznie beznadziejny
wysiłek w celu wyjścia poza wszelki determinizm. Niestety, to działanie może
generować kolejne nieszczęścia, bo lekceważenia natury też prowadzi do poczucia
frustracji. Niemniej jest ono i tak jedynym pocieszeniem dla człowieka, o ile
nie jest to samiec/samica alfa, który/a i tak realizuje swoje cele i żadnego
pocieszenia nie potrzebuje.
[1] Pawiany,
jak można się dowiedzieć z filmów przyrodniczych, to wg ludzkich kryteriów dość
paskudne stworzenia. Np. samiec, który zdobędzie władzę nad stadem, w tym
dostęp do samic, zabija potomstwo swojego poprzednika przegryzając im główki,
natomiast samice o silniejszej pozycji w stadzie okazują swoją wyższość swoim
słabszym towarzyszkom pastwiąc się nad ich dziećmi. Kiedy więc jakaś samica
potrząsa, przewraca lub bije pawianie dziecko, znaczy to, że chce pokazać jego
matce, ze ta w stadzie niewiele znaczy.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz