O tym, żeby swój trafił na swego, czyli... znowu o literaturze

Kilka lat temu, kiedy zbladła już nieco gwiazda Williama Whartona wśród polskich snobów pożerających modne książki na firmament trzeciorzędnej twórczości literackiej wypłynął brazylijski pisarz Paulo Coelho. Do dziś jest to autor całkiem popularny w naszym kraju. Z nowościami literackimi często jest tak, że nawet najwięksi znawcy mają problem z ich oceną. Jeśli już jakiś tekst się znajdzie w tzw. kanonie, to wtedy owszem, powymądrzają się na jego temat, a nawet doszukają się szeregu słabych stron, ale z kanonu raczej już nie wyrzucą. Tymczasem po nowościach można się bezkarnie przejechać i praktycznie zniszczyć autora zanim się na dobre narodził.

Słynny niemiecki program telewizyjny poświęcony omawianiu nowości książkowych „Kwartet Literacki”, prowadzony przez tyleż popularnego co kontrowersyjnego Marcela Reich-Ranickiego, był przykładem m.in. tego, jak bardzo „autorytety” mogą się różnić w swoich opiniach. Sigrid Löffler, jedna z uczestniczek „Kwartetu” swego czasu nie zostawiła suchej nitki na twórczości Haruki Murakamiego, którą nazwała „literackim fast fordem”. Pozostała jednak w zdecydowanej mniejszości, ponieważ trzej panowie mieli zdanie odmienne.

Jak łatwo można zauważyć, już w pierwszym zdaniu tego wpisu przemyciłem własną, zupełnie nieobiektywną, ocenę twórczości pewnych pisarzy. Na jakiej podstawie nazwałem ich twórczość „trzeciorzędną”? Modzie na Whartona nigdy nie dałem się porwać, ale przecież kiedy dostałem w prezencie Piątą górę Coelho, sięgnąłem po kilka następnych książek, które dawało się pochłonąć w jeden wieczór, co wprawiło mnie w lekki niepokój. Kiedy przeczytałem Alchemika, powieść w tamtym czasie okrzyczaną jako największe dzieło autora, wiedziałem, że coś jest naprawdę nie tak. Jest to przecież ni mniej ni więcej tylko plagiat jednej z baśni Tysiąca i Jednej Nocy (doprawdy nie wiem, dlaczego autor artykułu w Wikipedii pisze, że to plagiat opowiadania Nachmana z Bracławia, Skarb pod mostem; może wikypedysta nie czytał Baśni z Tysiąca i Jednej Nocy), w której mieszkaniec Bagdadu śni o skarbie w Egipcie, a kiedy tam dociera, okazuje się, że skarb miał u siebie w Bagdadzie. Coelho zachował Egipt, ale zmienił kierunek geograficzny miejsca zamieszkania bohatera.

„Gwoździem do trumny” Paulo Coelho był Podręcznik wojownika światła, czytanie którego przerwałem po pięciu stronach, ponieważ takiego ezoterycznego bełkotu nie dałem rady wytrzymać.

Tymczasem mój zmarły przyjaciel, który miał gust literacki od mojego odmienny, oprócz wspólnej sympatii wobec pisarzy czeskich, był Wojownikiem światła zachwycony. Coelho wg mnie łączy fatalne elementy w swojej twórczości – z jednej strony jego teksty są bardzo proste, co oznacza, że czytelnik nie ma się czego specjalnie w nich doszukiwać, ponieważ wszystko jest podane na zasadzie „kawa na ławę”, do tego samo przesłanie jest niczym ewangelia dla prostaczków, a z drugiej owo przesłanie często bywa, delikatnie mówiąc, mało klarowne.

No dobrze, „pojechałem” po zapewne Bogu ducha winnym brazylijskim pisarzu, który jest na świecie znany, kupowany i czytany. Pewnie zazdrość ze mnie wylazła, więc muszę teraz podejść do tematu z innej strony.

Otóż jako urodzony postmodernista (choć chyba wcale nie ze świadomego wyboru) uważam, że każdy tekst pisany, podobnie jak mówiony, jest do kogoś adresowany. Autor przygotowuje swoją wypowiedź po to, żeby ktoś ją odebrał. Jeżeli dany utwór dociera do swojego odbiorcy, wszystko jest w porządku. Jeżeli jednak trafia do czytelnika hołdującego innym dyskursom, czytelnik ów bezlitośnie taki utwór skrytykuje. Kiedy mamy do czynienia z przełomami epok, a więc momentami, w których jakiś autor, czy raczej grupa autorów, proponuje kompletnie inną od panującej dotąd poetykę, w świecie krytyki literackiej robi się wojna. Klasycy nie mogli znieść romantyków, ponieważ przykładali miary poezji klasycznej do oceny zupełnie nowej jakości w literaturze. Zresztą również i dziś jeśli ktoś jest zwolennikiem racjonalizmu i klarownego formułowania myśli, utwory romantyków wydadzą mu się strasznym kiczem.

Teraz wyobraźmy sobie, jaki mętlik może wprowadzić do młodego wrażliwego umysłu konieczność zapoznania się z całym przekrojem epok i stylów literackich. Lekcje historii literatury, szerzej znane jako lekcje języka polskiego, nie mają na celu sprawienie, żeby odpowiednie teksty trafiły do odpowiednich ludzi, ale żeby wszyscy przeczytali wszystko, co im się podsunie, a oczywiście podsuwa się tzw. kanon. Założenie jest szlachetne, ponieważ polega na zapoznaniu młodych ludzi z całym spektrum tekstów, z których potem będą mogli wybrać coś dla siebie. Niemniej nie ma się też co dziwić, że książki te do zdecydowanej większości nie trafiają.

W systemie szkolnictwa totalitarnego, tudzież w świecie totalitaryzmu krytyki literackiej, bo czymże innym jest ustalanie tzw. kanonu, jak nie wynikiem totalitarnych zapędów literaturoznawców, pojawienie się istot nieszczęśliwych, zmuszanych do czytania czegoś, czego absolutnie czytać by nie chciały, jest nieuniknione.

W całym moim dotychczasowym rozumowaniu istnieje jednak slaby punkt. Gdyby nie te „totalitarne zapędy” zostalibyśmy zalani przez teksty mało ambitne, a bożyszczem literatury być może bylby Paulo Coelho. Dlatego wydaje się jednak, że grupa krytyków próbująca wprowadzić jakieś pozory obiektywizmu w ocenie tekstów literackich, tudzież opracować kanon dzieł „największych”, jest potrzebna. Niemniej to przede wszystkim czytelnik ma prawo wyboru. Jeżeli na szkoleniu dla młodych biznesmenów prelegent powołuje się na cytat z Paulo Coelho, chwaląc przy tym książkę, z której ten cytat pochodzi, oznacza to, że tego typu twórczość komuś jest potrzebna jako dostarczycielka cennych przemyśleń. Zawsze bowiem, kiedy mamy do czynienia z tekstami, chodzi o to, żeby ich przesłania docierały do właściwych adresatów – i to wszystko.