Wypisy z polskich historyków. Walerian Kalinka o Konstytucji 3 Maja

W rocznicę uchwalenie Konstytucji 3 Maja, z której tak jesteśmy dumni, warto się temu dokumentowi przyjrzeć i z innej strony. Tylko wtedy bowiem zrozumiemy, dlaczego pewne szlachetne plany okazują się jedynie utopią. Oddaję głos Walerianowi Kalince, wybitnemu polskiemu historykowi, przy tym księdzu katolickiemu, żyjącemu i piszącemu w dziewiętnastowiecznej Galicji:

Cóż przyniosła narodowi konstytucja 3 maja? Bardzo wiele. Utworzyła rząd, którego od zniesienia Rady Nieustającej nie było, skupiony w ręku króla i ministrów przezeń mianowanych. Wiązała naczelne komisje dotąd od Sejmu tylko zawisłe w jedność, oddając je pod rozkazy króla i Straży. Znosiła liberum veto i konfederacje. Zapobiegła porywczości uchwał sejmowych przez sankcję Senatu. Wyrzekała się obieralności królów, tej jak mniemano, najprzedniejszej perły wolności polskich. Jeśli do tego dodamy szlachetne przyznanie się do dawnych błędów, jeśli przypomnimy, że przyjęcie i ogłoszenie konstytucji nie kosztowało ani jednej kropli krwi, ani jednej łzy, to zrozumiemy szacunek, który ją otoczył w Europie i wdzięczność narodu, która nie zgasła z jej upadkiem. Państwo rozstrojone więcej niż stuletnią anarchią, nie umiejące rządzić sobą ani siebie bronić, okazywało się zdolne do poprawy, zdolne stać o swoich siłach, byłemu mu nie przeszkadzali sąsiedzi.

            Te są jej strony dodatnie, lecz nie brak i ujemnych. Uderza w niej nade wszystko obawa i nieśmiałość, ilekroć chce postawić choćby najprostsze zasady dobrego rządu. W tym wszystkim, co dotyczy króla i władzy, prawodawca czuje potrzebę tłumaczyć się i uniewinniać, jakby nie prawo, ale projekt pisał; albo wikła się w swych postanowieniach i co jedną ręką kreśli, to drugą zdaje się zacierać; albo wreszcie tak myśl swą wyraża, jakby nie chciał być od razu i od wszystkich zrozumiany. Natomiast ilekroć mówi o władzy narodu, o stanie rycerskim i o Izbie Poselskiej, grzeszy umyślną, rzec można, przesadą i napuszystością. Obaczmy to lepiej na kilku przykładach.

            Król jako najwyższy ustaw wykonawca powinien, zdaje się, mieć głos przeważny w Sejmie, bo jakież prawa ma wykonywać ten, który nie wywiera wpływu na ich uchwalenie? Było tak zawsze w myśli narodu, bo nawet w 1768 r. wyraźnie powiedziano: „Moc prawodawcza dla Rzeczypospolitej w trzech stanach, to jest królewskim, senatorskim i rycerskim, dotąd trwająca, niezmienna na zawsze zostawać powinna, i tej mocy jeden stan bez dwóch drugich, ani dwa bez trzeciego przywłaszczać sobie ani używać nie będą mogły”. Konstytucja 3 maja inaczej orzeka. Władzę prawodawczą oddaje dwom stanom: rycerskiemu na pierwszym miejscu, senatorskiemu na drugim; o stanie królewskim nie wzmiankuje. Ale jest przepis, który to milczenie nagradza. Senat ma prawo zawieszać uchwały poselskie, a wszystkich senatorów król mianuje. I tak, czego jeden artykuł rządowi odmawia, to drugi przywraca mu nieznacznie. Rzecz szczególna, że pomimo tej sankcji, którą Senat daje uchwałom Izby Poselskiej, tylko ta ostatnia nazwana jest świątynią prawodawstwa i wszechwładztwa narodowego reprezentantem!...

            Król ma dowództwo nad armią podczas wojny, tak zawsze w Polsce bywało, lecz ustawa milczy o jego zwierzchności w czasie pokoju (art. VII). Dlaczego? Bo król, mając wojsko w ręku, mógłby sięgnąć po absolutum dominium! Więc jakże armia ma być niezależna od rządu? Bynajmniej, znajdzie się to w innym artykule, tylko trzeba go uważnie przeczytać. Art. XI powiada: „wojsko powinno ciągle zostawać pod posłuszeństwem władzy wykonawczej, bo inaczej nie dopełniłoby swego obowiązku”. To jedno słówko ciągle, jakby mimochodem wsunięte, rozstrzyga o rzeczy.

            Władza sądownicza oddzielona jest od Sejmu i od króla, i z całego brzmienia przepisów, które się do niej odnoszą, wnieść by można, że żadna z władz naczelnych nie będzie miała prawa mieszać się do wymiaru sprawiedliwości. I słusznie, boć przecież hetman Rzewuski ostrzegał, że byleby król miał dozór nad trybunałami, to on tak wszystkich w prawo uwikła i w sądach przemoże, że wszystkich mieć będzie pod swoim biczem. Za czasów Rady Nieustającej patronowie i plenipotenci zagłuszyli kraj cały swoimi skargami na departament sprawiedliwości, za to, że on pewnych praktyk wykrętnych ani niedbalstwa sędziów nie chciał cierpieć w trybunałach. Dlatego też Konstytucja 3 maja nie ustanawiała osobnej komisji sprawiedliwości, ale w art. VII powiedziane jest, że władza wykonawcza będzie miała prawo przynaglać wszystkie magistratury, które się w swej powinności zaniedbują, a takim cenzorem magistratur sądowych będzie oczywiście minister pieczęci, któremu ustawa innego obowiązku w Straży nie naznacza.

            Wedle konstytucji, tylko władza prawodawcza decyduje o wojnie i pokoju, bo tego wymaga wszechwładztwo sejmowe. Ale i o tym każdy wie, że to w praktyce niepodobne, że wojna czy pokój jest sprawą, która przede wszystkim rządu dotyczy. Więc i na to znajdzie się lekarstwo w ustępie późniejszym, który jakoby dla objaśnienia dodaje, że władza wykonawcza nie ma prawa wydawać wojny ani zawierać pokoju, definitive; może tylko czasowo potrzeby kraju załatwiać, z których zdać powinna sprawę najbliższemu Sejmowi. […] [1]

            Jak widać, rozwiązania, do których dochodzimy bez rozlewu krwi, zawsze są naznaczone piętnem „zgniłego kompromisu” – tak było w wieku XVIII, tak było w roku 1989. Pytanie, jakie każdy musi sobie zadać w sumieniu, to „czy jestem za kompromisami, czy  za rozlewem krwi?” Wydaje się, że trzeciej drogi nie ma.

            Kolejny fragment dotyczy „grzechu pierworodnego” I Rzeczypospolitej, a mianowicie zniewolenia chłopów i wynikających z tego konsekwencji. Jakbyśmy pamięci o Polsce przedrozbiorowej nie kochali, jakbyśmy nie dali sobie wyprać mózgów Mickiewiczowi i Sienkiewiczowi, musimy pamiętać, że było to państwo, w którym tylko jedna grupa, większa niż w innych krajach, ale nadal nieliczna na tle reszty mieszkańców kraju własnego, posiadała pełnię praw obywatelskich. Warstwa ta z uporem godnym lepszej sprawy pilnowała, żeby pod tym względem nic się nie zmieniło. I nie oszukujmy się, polski chłop osobistą wolność i prawa obywatelskie zawdzięcza zaborcom.

Najsmutniejszy w Konstytucji 3 maja jest fakt, że dla chłopów nic prawie nie uczyniła. Chłopom wolnym przyznała sądy referendarskie, jeden na każdą prowincję. Takich chłopów była zaledwie szósta część; rzadki między nimi trudnił się rolą. Ogromną większość włościaństwa, 6 milionów przeszło, pozostawiono w dawnym, wiekowym opuszczeniu. Wprawdzie rząd przyjmuje chłopów pod swoją opiekę, ale wtedy dopiero, gdy dziedzice zawrą z nimi umowy. Zanim zaś przyjdzie do tego, miliony ludzi cierpieć będą, w wielu prowincjach, stan bardzo zbliżony do niewoli. I oto państwo, które zapragnęło powstać z upadku, które wyznaje dawne swe błędy i chce poprawić swój rząd, nie robi nic dla poprawy swojego losu tej klasy, która samaż Konstytucja 3 maja nazywa najdzielniejszą siłą! Rzec by można, że szlachta polska, ratując kraj, miała na pamięci nie naród cały, tylko samą siebie! Nie mogło to przynieść błogosławieństwa bożego tej sprawie…

            A dlaczego tak się stało? Nie można wątpić, że twórcy ustawy 3 maja, Stanisław August, Ignacy Potocki, Kołłątaj, Małachowski, jak miastom, tak i chłopom byli szczerze życzliwi. Dali tego dowody w mowach sejmowych, w pismach i czynach, ale widzieli przy tym, że dla właścicieli ziemskich jest to sprawa najdrażliwsza. Szlachcic zazdrosny był o swe prawa zwierzchnicze. Nie przypuszczał, aby kto bądź w Rzeczypospolitej miał prawo wglądać w jego stosunek z poddanym, a pospolicie przyłączyła się do tej zazdrości obawa zmniejszenia się dochodów, utraty wielu korzyści, które tylko przy nieograniczonej zależności poddanego utrzymać się dały. Tę troskliwość obywateli o zachowanie praw pańszczyźnianych zapisano w 1768 r. „Całość dominii et proprietatis stanu szlacheckiego nad dobrami ziemskimi, dziedzicznymi i nad ich poddanymi nigdy odejmowaną ani zmniejszoną być nie ma”. Podczas narad sejmikowych nad kodeksem Zamoyskiego dawały się powszechnie słyszeć głosy, że wariatem tego trzeba by ogłosić, kto by chciał u siebie skasować pańszczyznę. Rzadki to, może niebywały w historii wypadek, aby jedna klasa wyrzekała się swego panowania nad drugą, skro do tego nie była zmuszona. Nawet interwencja rządowa nie zawsze w tym skutkowała w krajach, gdzie rządy bez porównania były od naszego silniejsze. Sejm węgierski odmówił swego udziału w proponowanym od Marii Teresy uregulowaniu stosunku między chłopem a dziedzicem. Podobnie i Fryderyk II, chociaż u siebie niczym nie związany, nie mógł skasować pańszczyzny. Powstrzymywał go opór szlachty. Tylko Zgromadzenie Narodowe francuskie jednym zamachem zniosło z chłopa i z jego ziemi wszelką zawisłość od pana. Stało się to gwałtownie, z krzywdą większych właścicieli, zrujnowało ich materialnie, dobiło politycznie, ale stać się mogło, bo już wtedy nie król ani szlachta, ale mieszczanie rządzili. U nas przeciwnie, szlachta rządziła samowładnie, a ten monarcha aż do końca swego panowania, z małymi wyjątkami, twardy był dla chłopa. Żyjąc nad stan i w próżniactwie, nie miał z czego opędzić kosztów przemiany w stosunkach rolniczych i potrzeby takich przemian nie uznawał wcale. Przypomnijmy, co hetman Rzewuski uważał za najwyższe dla szlachcica pognębienie: oto że chłop jego własny będzie mógł zapozwać go przed sąd! Nie on jeden był tego zdania, owszem, takie uczucia były powszechne, nietrudno je spotkać u ludzi z innej strony roztropnych i szanowanych. I gdyby redaktorowie ustawy nie byli poprzestali na tej teoretycznej deklaracji o należnej dla rolniczego ludu względności, gdyby wdali się w jakieś praktyczne ograniczenie praw dziedzica, gdyby na przykład, nie znosząc pańszczyzny, przypomnieli tylko właścicielom ziemskim dawne inwentarze, o których chłopi dobrze pamiętali, choć wyszły z użycia, to można twierdzić, że ich dzieło byłoby znalazło nierównie więcej przeciwników niż się ich w pierwszej chwili zjawiło, i że, by je zwalić, opozycja nie potrzebowałaby czekać na pomoc cudzoziemską. Nie śmieli przeto zamieszczać w ustawie nic jasnego, nic wyraźnie obowiązującego. Rzucili kilka pięknych, chrześcijańskich myśli, które mogły uschnąć na niwie szlacheckiej, ale mogły i przyjąć się, i wydać plon, i stać się podstawą do sprawiedliwszego urządzenia, skoroby okoliczność pozwoliły. Wiadomo, że w epoce Stanisława Augusta liczono kilkunastu bogatszych dziedziców, którzy swe prawa nad włościanami dobrowolnie ścieśnili. Inni byliby poszli za ich przykładem po ogłoszonej konstytucji, choć bez wątpienia nie wszyscy. Trzeba przypuścić, że twórcy ustawy dopiero od władzy królów dziedzicznych spodziewali się załatwienia tej kwestii, jak tylu innych reform politycznych i socjalnych, do których początek dany był w konstytucji.[2]

---

[1] W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, Warszawa 1991, s. 524

[2] Ibidem, s. 526